Bu alıntının bağımlılık döngüsünü anlamlandırmamızda yardımcı olacağına ve bağımlı beynimize dışarıdan bir bakış atıp kendimizi gözlemlememizde yardımcı olacağına inanıyorum. Keyifli Okumalar.
Not: İtalik yazılan kısımlar yazar tarafından yapılmamış olup benim dikkatimi çeken kısımlardır.
"İlk bakışta uzaktan, tek bir tıklamayla karşıdaki insanlara kendini mutlu hissettirebilmek cazip bir fikir gibi görünür. Fakat dopamin sistemiyle ilgili yapılan çalışmalar, bu işin bu kadar masum olmayabileceğine dair ciddi uyarılar veriyor. Fare ve sıçan gibi deney hayvanlarında yapılan basit bir ameliyatla, onların beyinlerinde bulunan akkumbens çekirdeği gibi ödül merkezlerine saç teli inceliğinde elektrik telleri yerleştirebiliyoruz. Hayvanların kafatası üzerindeki minik bir delikten dışarıdaki uyarım cihazlarına bağlanabilen bu teller (elektrotlar) yardımıyla, istediğimiz zaman minik elektrik akımları göndererek hayvanların ödül merkezlerini uyarabiliyor ve onlar normal hayatlarına devam ederken bu tip uyaranların, hayvanların davranışlarını nasıl değiştirdiğini izleyebiliyoruz.
Bu çalışmalar, beyindeki birçok merkezin görevini anlamak için on yıllardır rutin olarak yapılan deneylerdir. Örneğin; böyle elektrotlarla hipotalamusun minicik bir çekirdeğine uyaran verdiğinizde hayvanların öfkeye kapıldığını, bir başka bölgenin uyarılmasıyla sakinleştiğini, bir başka uyarımın onları doymak bilmez bir şekilde yemeye sevk ettiğini veya hemen yanı başında bir alanın uyarılmasının iştahlarını tamamen kestiğini görebilmekteyiz. Bu bölgelerin hepsi, birbirine oldukça yakın konumdadır ve keşfedilmeleri son derece dikkatli tasarlanmış ve uzun yıllar süren deneylerle ancak mümkün olmuştur.
Beynin ödül merkezine indirdiğiniz elektrotlarla aynı şekilde ödül merkezlerini de uyarabilirsiniz.
Böyle bir deney düzeneğinde ufak bir değişiklik yaparak hayvanın kendi kendisini "ödüllendirmesi", yani istediği zaman beyninde salgılanan dopaminin miktarını artırması mümkündür. Bunun için ameliyatla hayvanın kafasına yerleştirilen uyarıcı elektrotun bağlı bulunduğu cihaza komut verebilen minik bir pedal, hayvanın kafesinin içine yerleştirilir. Hayvan bu pedala bastıkça, elektrik uyarım veren cihaz hayvanın beynine minik bir akım gönderir ve dopamin salgılanmasını sağlar. Böyle bir düzenek hem elektriksel olarak oldukça basittir hem de hayvanların böyle bir pedala basmayı öğrenmeleri sadece dakikalar sürer. Zira hayvan bir kez kazayla önündeki pedala dokunduğunda beynine giden akım, kısa bir zaman sonra bu basit "pedala basma" hareketi ile "Harika! Haydi, bir daha yapalım." anlamına gelen dopamin devresinin faaliyete geçmesi arasındaki ilişkiyi otomatik olarak öğrenmesini sağlar.
Bu şekilde eğitilen bir hayvanı izlemek gerçekten ilginçtir. Her pedala basıştan sonra beyinde meydana gelen keskin dopamin salgısı, hayvanı sürekli olarak pedala basmaya yönlendirir. Hayvan kısa bir süre sonra bu döngüye kendini o denli kaptırır ki kolay kolay pedalın başından ayrılamaz hale gelir ve sürekli olarak tüm işini bırakıp o pedala kilitlenir. Hayvanın davranışlarını izlediğinizde karşınızda mutlu ve keyifli bir canlıdan çok, sürekli meşgul ve bir çeşit telaş içindeymiş gibi görünen bir hayvan vardır. Uyarılan kısım beynin "ödül" merkezi olmasına rağmen, hayvan daha fazla ödül almak adına sürekli olarak o işi yapmaya, o durumu artırarak sürdürmeye odaklanmış gibi gözükür. İşin daha da ilginç ve trajik kısmı şudur: Yapılan birçok deneyde, bu şekilde bir sistemi kullanmayı öğrenen hayvanlar, genellikle açlıktan ve susuzluktan ölene kadar o pedala basmaya devam eder. Bu basit düzenek, beyindeki ödül merkezini suistimal etmenin nelere mal olabileceğine dair güzel ve çarpıcı bir örnektir aslında.
(...)
Elimizin altında devamlı olarak bizi sosyal medyaya ve "bilgi"ye bağlayan mobil cihazlarımızla, aynen önüne "dopamin pedalı" konmuş o deney hayvanları gibi, istediğimiz an minik tatminler sağlamaya yönelik (gülücükler, fotoğraf veya durum güncellemeleri, sosyal medya etkileşimleri gibi) etkileşimlerde bulunabiliyoruz. Dopamin salgısını bu şekilde istediği kadar istismar edebilen bir beyin, aynen bağımlı insanların bağımlı olduğu maddeden veya davranıştan zorla alıkonulmaları durumunda karşımıza çıktığı gibi, mobil cihazlarına (yani "pedallarına") erişemediğinde, şiddetli bir yoksunluk tepkisi ortaya koyuyor. Zira beyinde dopamin salgılanması ödül anlamına geldiği gibi, dopamin salgısının azalması veya kesilmesi tam tersi bir etki yaparak "cezalandırılma" hissinin oluşmasına neden oluyor ve zihin, o durumdan kaçınmak için yeni tepkileri (o maddeye, pedala yahut mobil cihaza ulaşmak için ne gerekiyorsa) devreye sokuyor. İnsanda bir de, zamansal olarak gelecek algısını sağlayan ön beyin ve derin beyin yapılarının yardımıyla "yakın bir zamanda dopamin salgılatacak imkânlardan şu anda ve aniden mahrum kalma" farkındalığı vardır. Bu yüzden mobil cihazlara ulaşamama durumunun fark edilmesi, beyin kimyasını hızla değiştirerek bir panik tepkisinin ortaya çıkmasını sağlıyor.
Beynimizin içinde hayatımıza yön veren temel devrelerin birçoğu, işte böyle sade ve anlaşılır bir mantığa göre çalışır. Milyonlarca yıldır tabiat koşullarına göre inceden inceye ayarlanmış bir sistem, insanın çok üst düzeydeki üretim ve yenilik kabiliyetinin ürünlerine çoğu zaman hazırlıksız yakalanmakta ve bu yüzden, kendi eliyle ürettiği teknolojinin yahut sanayi ürünlerinin kölesi haline hızla dönüşebilmektedir.
Az önce bahsettiğimiz, beynindeki ödül devresine bağlı tellerden beynine elektrik akımları göndermek uğruna açlıktan ölen deney hayvanlarımızı tekrar hatırlayalım. O düzeneği de bizler yaptık ve bir canlının hayatını sürdürmesi için beynine yerleştirilmiş bir ödül mekanizmasını suistimal edecek böyle bir cihaz yapabilmek, bu dünyaya ilginç katkılarımızdan birisidir."
(Sinan Canan, Değişen Beynim, Sayfa 172-177)
Not: İtalik yazılan kısımlar yazar tarafından yapılmamış olup benim dikkatimi çeken kısımlardır.
"İlk bakışta uzaktan, tek bir tıklamayla karşıdaki insanlara kendini mutlu hissettirebilmek cazip bir fikir gibi görünür. Fakat dopamin sistemiyle ilgili yapılan çalışmalar, bu işin bu kadar masum olmayabileceğine dair ciddi uyarılar veriyor. Fare ve sıçan gibi deney hayvanlarında yapılan basit bir ameliyatla, onların beyinlerinde bulunan akkumbens çekirdeği gibi ödül merkezlerine saç teli inceliğinde elektrik telleri yerleştirebiliyoruz. Hayvanların kafatası üzerindeki minik bir delikten dışarıdaki uyarım cihazlarına bağlanabilen bu teller (elektrotlar) yardımıyla, istediğimiz zaman minik elektrik akımları göndererek hayvanların ödül merkezlerini uyarabiliyor ve onlar normal hayatlarına devam ederken bu tip uyaranların, hayvanların davranışlarını nasıl değiştirdiğini izleyebiliyoruz.
Bu çalışmalar, beyindeki birçok merkezin görevini anlamak için on yıllardır rutin olarak yapılan deneylerdir. Örneğin; böyle elektrotlarla hipotalamusun minicik bir çekirdeğine uyaran verdiğinizde hayvanların öfkeye kapıldığını, bir başka bölgenin uyarılmasıyla sakinleştiğini, bir başka uyarımın onları doymak bilmez bir şekilde yemeye sevk ettiğini veya hemen yanı başında bir alanın uyarılmasının iştahlarını tamamen kestiğini görebilmekteyiz. Bu bölgelerin hepsi, birbirine oldukça yakın konumdadır ve keşfedilmeleri son derece dikkatli tasarlanmış ve uzun yıllar süren deneylerle ancak mümkün olmuştur.
Beynin ödül merkezine indirdiğiniz elektrotlarla aynı şekilde ödül merkezlerini de uyarabilirsiniz.
Böyle bir deney düzeneğinde ufak bir değişiklik yaparak hayvanın kendi kendisini "ödüllendirmesi", yani istediği zaman beyninde salgılanan dopaminin miktarını artırması mümkündür. Bunun için ameliyatla hayvanın kafasına yerleştirilen uyarıcı elektrotun bağlı bulunduğu cihaza komut verebilen minik bir pedal, hayvanın kafesinin içine yerleştirilir. Hayvan bu pedala bastıkça, elektrik uyarım veren cihaz hayvanın beynine minik bir akım gönderir ve dopamin salgılanmasını sağlar. Böyle bir düzenek hem elektriksel olarak oldukça basittir hem de hayvanların böyle bir pedala basmayı öğrenmeleri sadece dakikalar sürer. Zira hayvan bir kez kazayla önündeki pedala dokunduğunda beynine giden akım, kısa bir zaman sonra bu basit "pedala basma" hareketi ile "Harika! Haydi, bir daha yapalım." anlamına gelen dopamin devresinin faaliyete geçmesi arasındaki ilişkiyi otomatik olarak öğrenmesini sağlar.
Bu şekilde eğitilen bir hayvanı izlemek gerçekten ilginçtir. Her pedala basıştan sonra beyinde meydana gelen keskin dopamin salgısı, hayvanı sürekli olarak pedala basmaya yönlendirir. Hayvan kısa bir süre sonra bu döngüye kendini o denli kaptırır ki kolay kolay pedalın başından ayrılamaz hale gelir ve sürekli olarak tüm işini bırakıp o pedala kilitlenir. Hayvanın davranışlarını izlediğinizde karşınızda mutlu ve keyifli bir canlıdan çok, sürekli meşgul ve bir çeşit telaş içindeymiş gibi görünen bir hayvan vardır. Uyarılan kısım beynin "ödül" merkezi olmasına rağmen, hayvan daha fazla ödül almak adına sürekli olarak o işi yapmaya, o durumu artırarak sürdürmeye odaklanmış gibi gözükür. İşin daha da ilginç ve trajik kısmı şudur: Yapılan birçok deneyde, bu şekilde bir sistemi kullanmayı öğrenen hayvanlar, genellikle açlıktan ve susuzluktan ölene kadar o pedala basmaya devam eder. Bu basit düzenek, beyindeki ödül merkezini suistimal etmenin nelere mal olabileceğine dair güzel ve çarpıcı bir örnektir aslında.
(...)
Elimizin altında devamlı olarak bizi sosyal medyaya ve "bilgi"ye bağlayan mobil cihazlarımızla, aynen önüne "dopamin pedalı" konmuş o deney hayvanları gibi, istediğimiz an minik tatminler sağlamaya yönelik (gülücükler, fotoğraf veya durum güncellemeleri, sosyal medya etkileşimleri gibi) etkileşimlerde bulunabiliyoruz. Dopamin salgısını bu şekilde istediği kadar istismar edebilen bir beyin, aynen bağımlı insanların bağımlı olduğu maddeden veya davranıştan zorla alıkonulmaları durumunda karşımıza çıktığı gibi, mobil cihazlarına (yani "pedallarına") erişemediğinde, şiddetli bir yoksunluk tepkisi ortaya koyuyor. Zira beyinde dopamin salgılanması ödül anlamına geldiği gibi, dopamin salgısının azalması veya kesilmesi tam tersi bir etki yaparak "cezalandırılma" hissinin oluşmasına neden oluyor ve zihin, o durumdan kaçınmak için yeni tepkileri (o maddeye, pedala yahut mobil cihaza ulaşmak için ne gerekiyorsa) devreye sokuyor. İnsanda bir de, zamansal olarak gelecek algısını sağlayan ön beyin ve derin beyin yapılarının yardımıyla "yakın bir zamanda dopamin salgılatacak imkânlardan şu anda ve aniden mahrum kalma" farkındalığı vardır. Bu yüzden mobil cihazlara ulaşamama durumunun fark edilmesi, beyin kimyasını hızla değiştirerek bir panik tepkisinin ortaya çıkmasını sağlıyor.
Beynimizin içinde hayatımıza yön veren temel devrelerin birçoğu, işte böyle sade ve anlaşılır bir mantığa göre çalışır. Milyonlarca yıldır tabiat koşullarına göre inceden inceye ayarlanmış bir sistem, insanın çok üst düzeydeki üretim ve yenilik kabiliyetinin ürünlerine çoğu zaman hazırlıksız yakalanmakta ve bu yüzden, kendi eliyle ürettiği teknolojinin yahut sanayi ürünlerinin kölesi haline hızla dönüşebilmektedir.
Az önce bahsettiğimiz, beynindeki ödül devresine bağlı tellerden beynine elektrik akımları göndermek uğruna açlıktan ölen deney hayvanlarımızı tekrar hatırlayalım. O düzeneği de bizler yaptık ve bir canlının hayatını sürdürmesi için beynine yerleştirilmiş bir ödül mekanizmasını suistimal edecek böyle bir cihaz yapabilmek, bu dünyaya ilginç katkılarımızdan birisidir."
(Sinan Canan, Değişen Beynim, Sayfa 172-177)
